Staszic Stanisław Wawrzyniec (1755–1826), ksiądz, pisarz polityczny, działacz administracyjny i oświatowy, uczony, prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, minister stanu Królestwa Polskiego.
Ur. w Pile (ochrzczony 6 XI), był najmłodszym synem Wawrzyńca (ok. 1715 – po 1795), burmistrza miasta, od r. 1745 tytularnego sekretarza króla Augusta III, i burmistrzanki Katarzyny z Mędlickich (1709–1781), córki Franciszka. Pogłoski, że był synem Andrzeja Zamoyskiego i jakiejś wieśniaczki (T. Lipiński) okazały się fałszywe. Ojciec, wg wspomnień S-a, był biegły w prawie i «klasycznych rzymskich autorach» (autobiografia). Starszymi braćmi S-a byli Antoni (1743–1775), sekretarz miejski w Pile i Andrzej (1745–1825), ksiądz; siostra Anna (1744 – po 1826) poślubiła Jana Kunkiela.
W dzieciństwie S. przeznaczony został przez matkę do stanu duchownego. Do szkoły parafialnej uczęszczał zapewne w Pile. Być może (C. Leśniewski), podobnie jak brat Andrzej, uczył się w szkole średniej w pobliskim Wałczu; następnie w Kolegium Jezuickim w Poznaniu. W piętnastym roku życia przetłumaczył dla matki z języka francuskiego prozą poemat L. Racine’a „Religia”. Był świadkiem wkroczenia wojsk pruskich do Piły, jeszcze przed pierwszym rozbiorem; w jego następstwie rodzina S-a znalazła się pod panowaniem Fryderyka II. Wg własnych wspomnień w r. 1772 poznał ekskanclerza Andrzeja Zamoyskiego; być może w zawarciu znajomości pośredniczył Józef Wybicki. Dn. 2 I 1774 otrzymał niższe święcenia kapłańskie, a po przekształceniu jesienią t.r. poznańskiego pojezuickiego kolegium w Szkołę Wydziałową z wyższymi klasami teologicznymi kontynuował naukę do r. 1778. Raporty nauczycieli i wizytatorów odnotowują jego wybitne zdolności oraz dobry stan zdrowia. Niemal przez cały czas nauki pracował jako korepetytor. Jeszcze podczas pobytu w Szkole Wydziałowej, 9 VII 1778, został mianowany kanclerzem kolegiaty szamotulskiej (był nim do r. 1796), ale w pracach kapituły nie uczestniczył. Zapewne kończąc naukę (w r. 1778 lub 1779) przyjął wyższe święcenia kapłańskie (wg K. Koźmiana dopiero w r. 1788), lecz nie zachowały się świadczące o tym dokumenty. Prawdopodobnie po ukończeniu Szkoły Wydziałowej przebywał u brata, Andrzeja, wikarego (później proboszcza), przypuszczalnie wówczas w Brodnicy. W r. 1779 ogłosił własnym kosztem wspomniany utwór „Religia, poema pana Rassyna. Z francuskiego tłumaczone. Przez Xiędza Stasica kanclerza Kolegiaty Szamotulskiej. Z dodaniem przypisków, do których przyłączone Poema Pana Voltaira o zapadnieniu Lisbony” (W., przedr. zmieniony w: Dzieła, W. 1816 II).
Zachęcony i wyposażony przez ojca, który przekazał mu należną część majątku, S. wyruszył w 2. poł. r. 1779 na studia zagraniczne. Środki, jakimi dysponował były skromne, ponadto przed wyjazdem, 16 VII t.r., w Poznaniu pozostawił na procent 270 dukatów u Żyda Zeliga Ajzyka, dlatego prawdopodobne jest, że w podróż wybrał się jako opiekun dzieci możnej rodziny szlacheckiej (zapewne Mierów, u których, wg zapisków pamiętnikarskich Stanisława Zamoyskiego, pracował przed objęciem posady u ekskanclerza). Możliwe jednak, że na wyjazd S-a łożył A. Zamoyski, chcąc dać jak najlepsze wykształcenie klerykowi, który miał zostać guwernerem jego dzieci. S. zwiedził uniwersytety w Lipsku i Getyndze, następnie przez dwa lata studiował w Paryżu w Collége de France fizykę u M. J. Brissona oraz historię naturalną pod kierunkiem L. J. M. Daubentona (d’Aubentona), któremu zawdzięczał «znajomość z nieśmiertelnej pamięci Buffonem». Zainspirowany dziełem G. L. Buffona „Les époques de la nature”, zapewne też pod wpływem dyskusji z autorem i wokół jego książki, postanowił przetłumaczyć ją na język polski. Data wyjazdu S-a z Francji nie jest znana; wiadomo, że zboczył z drogi powrotnej, by zobaczyć Alpy i Apeniny. Zainteresował się wtedy teoretycznymi i praktycznymi zagadnieniami geologicznymi oraz stosunkami społecznymi i gospodarczymi zwiedzanych krajów. Prawdopodobnie od jesieni 1781 pracował u A. Zamoyskiego (zapewne w Bieżuniu) jako nauczyciel jego dzieci: Aleksandra, Stanisława i Anny, nadzorował równocześnie czynności innych guwernerów oraz tłumaczył książkę Buffona. Zatrudniony został na dziesięć lat, jednak pensję w wysokości 4 tys. zł rocznie miał otrzymywać dożywotnio. Zimą 1781/2 uczył młodych Zamoyskich w Warszawie. Wiosną 1782 uzyskał na Akad. Zamojskiej tytuł doktora obojga praw. W końcu t.r. lub na początku r. 1783 rodzina Zamoyskich osiadła w Zamościu i tam też zamieszkał z nią S., uczestnicząc w jej życiu zarówno jako guwerner, jak i zaufany domownik, a z czasem też doradca, zwłaszcza w sprawach ekonomicznych. Brał udział w staraniach Zamoyskich o racjonalną gospodarkę, w tym o oczynszowanie chłopów, zaprzyjaźnił się z plenipotentem rodziny Joachimem Owidzkim. Od 13 I 1783 pracował w Akad. Zamojskiej jako nauczyciel języka francuskiego, po jej likwidacji w r.n. uczył prawdopodobnie w jakiejś szkole miejscowej niższego szczebla (Koźmian). W końcu r. 1783 Michał Gröll, wydawca warszawski, zapowiedział druk tłumaczenia S-a dzieł Buffona; książka „Epoki natury przez pana Buffon wydane w języku francuskim przez X. Stasica wytłumaczone na język polski, z dodaniem myśli i niektórych uwag” ukazała się jednak dopiero w r. 1786 i obejmowała przekłady dwóch prac: „Natura” i „Epoka natury”. W poprzedzających przekład Myślach tłumacza S. zwrócił uwagę na wartość poznawczą nauk przyrodniczych, dołączył też francusko-polski słownik fachowych wyrażeń, proponując terminologię zaczerpniętą ze staropolszczyzny i innych języków słowiańskich. Tekst Buffona uzupełnił własnymi uwagami, m.in. o budowie geologicznej ziem Rzpltej (kolejne wydania znacznie wzbogacone w przypisy, Kr. 1803 i W. 1816, Dzieła, W. 1816 II).
Wydarzeniem stały się Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana w.k. do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane (W.). Dzieło S-a, nawiązujące do wydanej w r. 1775 pracy Franciszka Bohomolca „Życie Jana Zamoyskiego” (właściwie plagiatu rękopiśmiennej biografii hetmana autorstwa Reinholda Heidensteina), ukazało się anonimowo, bez miejsca i roku wydania, z adnotacją pod wstępem «W Heilsbergu, 20 maja 1785». W rzeczywistości S. wydał książkę w marcu 1787 w Warszawie u Grölla. Szybko doczekała się ona dalszych wydań: kolejnego u Grölla (t.r. z korektą autorską) oraz pirackich: Supraśl (t.r.) i Łuck (1789); fragmenty zostały przełożone na język niemiecki (w „Polnische Bibliothek” 1787). Dzieło rozpoczynał obszerny rozdział poświęcony edukacji, w którym S. wyłożył swoje poglądy pedagogiczne; nawiązując do teorii J. J. Rousseau, a zwłaszcza E. B. Condillaca, podkreślał jednak nadrzędną rolę społeczeństwa nad jednostką. Wyrażając przekonanie o naglącej konieczności zmian ustrojowych w Rzpltej proponował S. dwa wyjścia: w razie groźby całkowitego rozbioru wprowadzenie absolutyzmu i oddanie tronu przedstawicielowi dynastii panującej w którymś z krajów ościennych, albo utworzenie monarchii parlamentarnej, w której prawa polityczne mieliby też mieszczanie a sejm jednoczyłby władzę prawodawczą z wykonawczą (koncepcja ta, znacznie bardziej rozwinięta, była bliższa autorowi). Wiele miejsca poświęcił S. sprawie podatków oraz wojska, którego liczbę chciał podnieść do 100 tys., a także zagadnieniom ekonomicznym, m.in. słabość gospodarczą i «nieludność» kraju wiązał z ciężkim położeniem chłopów. Uwagi... napisane w sposób niezwykle emocjonalny, ze skłonnością do retorycznej przesady, pełne apostrof do czytelnika, były niekonkretne w szczegółach, ale poruszały zagadnienia istotne dla całego narodu szlacheckiego i wywołały ożywioną dyskusję, stając się inspiracją dla licznych pism polemicznych w początkowym okresie Sejmu Czteroletniego (najpoważniejszym z nich była książka Jana Ferdynanda Naxa „Uwagi nad Uwagami...”, W. 1789).
Dn. 29 VI 1788 otrzymał S. probostwo w należącym do ordynacji Zamoyskich Turobinie oraz rektorat w Czarnięcinie. Korzystając z zasobnej biblioteki i archiwum rodowego Zamoyskich oraz rozmów ze swym pracodawcą przygotował tłumaczenia prac J. P. Claris de Floriana i A. L. Thomasa; ukazały się one w Warszawie nakładem Grölla pt. „Numa Pompiliusz drugi król Rzymu. Przez Floriana w języku francuskim. Przez Xiędza Stasica w języku polskim” (1788) oraz „Pochwała Mark-Aureliusza. Przez pana Thomas w języku francuskim, przez Xiędza Stasica w języku polskim” (1789). Dzieła te propagowały idee deistyczne i humanitarne. Od jesieni 1788 przebywał S. z A. Zamoyskim w Warszawie, obserwując rozpoczęte 6 X t.r. obrady Sejmu Wielkiego. Na początku r. 1789 ogłosił Poprawy i przydatki do książki Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego z podpisem pod wstępem «Dan w Heilsbergu dnia 10. listopada, roku 1788». W r. 1789 napisał też Przestrogi dla Polski z teraźniejszych politycznych Europy związków i z praw natury wypadające przez pisarza uwag nad życiem Jana Zamoyskiego (wyd. anonimowo nakładem Grölla wiosną 1790, kolejne wyd. t.r., przedr. piracki Supraśl t.r. i ponownie t.r. pt. Mądry Polak po szkodzie). S. zrezygnował w Przestrogach... z pomysłu wprowadzenia monarchii absolutnej, proponował sukcesję tronu i sejm nieustający oraz powierzenie władzy wykonawczej komisjom. Jako główny cel reform ukazał przebudowę struktury społecznej; potępił «niewolę» chłopów, sprzeczną ze wszystkimi prawami: natury, boskimi i ludzkimi, ale proponowane przez niego zmiany były nikłe, próbował jedynie przekonać szlacheckich odbiorców, że poprawa sytuacji chłopów leży w ich interesie. Za gwarancję wolności wewnętrznej i zewnętrznej uznawał S. sojusz szlachecko-mieszczański, dlatego apelował o przyznanie mieszczanom dostępu do wszystkich urzędów cywilnych i wojskowych, prawa nabywania ziemi oraz udziału w sejmie w równej liczbie ze szlachtą. Opowiadał się przeciw własności królewskiej, duchownej, latyfundialnej oraz wszystkim formom niepełnego i niedziedzicznego posiadania ziemi. Był za przejęciem przez państwo dóbr zakonnych, uważając, iż «prócz plebana i biskupa, każdy inny duchowny jest niepotrzebny, a tym samym szkodliwy». Szczególnie ostro atakował magnaterię («z samych panów zguba Polaków»). Choć lepiej dopracowane i przemyślane, wywołały Przestrogi... znacznie mniejsze zainteresowanie niż Uwagi...; oba dzieła należą jednak do «najwybitniejszych osiągnięć polskiej myśli oświeceniowej oraz polskiej prozy» swojego czasu (M. Klimowicz).
W marcu 1790 udał się S. do Zamościa, a następnie wraz z Zamoyskimi pojechał do Włoch. Po drodze zwiedzili kopalnię w Wieliczce (19 IV), później udali się przez Kraków, Cieszyn, Brno i Wiedeń (8 V) do Wenecji (9–13 VI), a stąd do Florencji, gdzie spędzili pięć miesięcy (19 VI – 15 XI). Przez Rzym (7–17 XII) dotarli 20 XII do Neapolu; S. nieraz wspinał się na Wezuwiusza i obserwował działanie wulkanu. Zapewne jednak nie był na Sycylii, choć takie informacje zamieścił w późniejszych zapiskach autobiograficznych. Dn. 4 III 1791 podróżnicy opuścili Neapol, w drodze powrotnej zatrzymali się ponownie w Rzymie (7 III – 19 V) i we Florencji oraz m.in. w Mediolanie (18–27 VI). Podczas podróży obserwował S. z wielkim zainteresowaniem regiony i miejscowości geograficzne, zwiedzał galerie, szkoły, gabinety naukowe i zakłady przemysłowe. Niestrudzony w zdobywaniu informacji, prowadził szczegółowe notatki (przygotowane do druku ok. r. 1816, we fragmencie ogłoszone przez A. Kraushara jako Dziennik podróży ks. S. Staszica (1777–1791), W. 1903, lecz zestawione i wyd. dopiero w r. 1931 przez Leśniewskiego jako część Dziennika podróży Stanisława Staszica (1789–1805), Kr.), plastycznie opisując krajobrazy i podając dane o budowie geologicznej, gospodarce, stosunkach społecznych, oświacie i wychowaniu oraz lecznictwie zwiedzanych krajów. Granicę Austrii podróżnicy przekroczyli 2 VII 1791, bez A. Zamoyskiego, który do kraju wrócił wcześniej. Po dłuższym pobycie w Wiedniu (lipiec–grudzień t.r.) dotarli w końcu grudnia do Zamościa.
Mimo wygaśnięcia kontraktu S. pozostał u Zamoyskich. Nie zyskał sympatii synów ekskanclerza, którzy zapamiętali surowość i trudny charakter swego nauczyciela; ceniony był natomiast przez rodziców i ich córkę Annę. W czasie wojny polsko-rosyjskiej 1792 r. przebywał S. głównie w Zamościu; wspomagał owdowiałą (od 10 II t.r.) Konstancję z Czartoryskich Zamoyską, zwłaszcza w sprawach dotyczących przyszłych małżeństw jej dzieci: Aleksandra i Anny, a także pilnował lokat bankowych głównie w Warszawie i Lwowie. Zawdzięczał chlebodawczyni znaczną darowiznę (200 tys. zł), co korzystnie ulokowane razem z osobistym majątkiem dawało spore dochody; ok. r. 1793–4 otrzymywał rocznie 439 tys. zł, z czego 6 tys. pochodziło z probostwa w Turobinie. Wiosną 1794 w Warszawie przekazał na rząd powstańczy 5400 zł. Nieudowodniona jest hipoteza, że drukował wtedy w stolicy artykuły polityczne w „Przyjacielu Ludu”.
Dn. 10 VII 1794 w Zamościu uczestniczył S. w ślubie Anny Zamoyskiej z Aleksandrem Sapiehą. Dn. 20 VIII t.r. tamże plenipotentem swojego majątku uczynił ojca. Głęboko przeżył drugi rozbiór Polski, a następnie klęskę powstania kościuszkowskiego; swym odczuciom dał wyraz m.in. w Dzienniku i w rozpoczętym przed r. 1792, a ukończonym w ogólnym zarysie pierwszej wersji ok. r. 1796 najważniejszym dziele: Ród ludzki (B. Narod., rkp. III 3066, wersję brulionową prozą, oprac. i ogłosił Z. Daszkowski, W. 1959). Pod koniec r. 1794 wraz z K. Zamoyską, jej synami i córką z mężem, udał się do Wiednia; parokrotnie wyjeżdżał stąd do Zamościa, by załatwić pilne sprawy ordynacji. Wspierał K. Zamoyską wzbraniającą się przed oddaniem władzy nad ordynacją synowi Aleksandrowi, a w sporach młodych Zamoyskich z A. Sapiehą stał po jego stronie. Przez jakiś czas, w r. 1795, plenipotentem S-a był Owidzki. Interesował się S. nadal geologią Alp, austriackimi instytucjami użyteczności publicznej (zwłaszcza szkolnictwem średnim i wyższym oraz lecznictwem), a przede wszystkim działalnością zakładów przemysłowych, w tym cukrowni. Śledził też wartości akcji zakładów produkujących broń. Prawdopodobna jest sugestia Kajetana Koźmiana, że właśnie wtedy na operacjach bankowych powiększył znacznie swą fortunę.
Po śmierci K. Zamoyskiej (zm. 14/15 II 1797), skłócony z jej synami, związał się S. z domem Anny z Zamoyskich Sapieżyny; od t.r. przez wiele lat był jej plenipotentem. W maju t.r. wrócił do kraju, gdzie zajął się głównie uregulowaniem spraw spadku po K. Zamoyskiej oraz gospodarką majątków Anny i Aleksandra Sapiehów. Mało skrupulatny w prowadzeniu rachunkowości, został przez Aleksandra Zamoyskiego oskarżony o sfałszowanie weksla; proces przed sądem w Lublinie ciągnął się do śmierci Aleksandra Zamoyskiego w r. 1800, a w r.n. Stanisław Zamoyski sprawę wycofał i zwrócił S-owi przysługującą mu należność (wg Koźmiana uczynił to za radą swego teścia, Adama Kazimierza Czartoryskiego). Ok. r. 1799 sporządził S. notatkę Skąd powstał mój majątek (w: Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, ks. II t. 2). W l. 1797–1801, jeżdżąc w interesach po kraju (po terenach trzech zaborów), prowadził S. w dalszym ciągu obserwacje naukowe; był m.in. w Kocku i Siemiatyczach, w dziedzicznych Dobiesławicach A. Sapiehy (koło Pińczowa), w rejonie Kielc i Białaczowa, w Warszawie i Tomaszowie, a także w Krakowie i okolicach (1798, 1799), we Lwowie, Olkuszu i na pograniczu Śląska; przebywał również na Węgrzech m.in. w Bardiowie (obecnie Słowacja). Prowadził też terenowe badania geologiczne, m.in. w różnych pasmach Karpat: Beskidach i Tatrach oraz w Górach Świętokrzyskich. W r. 1801 zdołał uratować przed bankructwem dziedziczny majątek A. Sapiehy, Wisznice koło Kodnia. Nie mając prawa z racji mieszczańskiego pochodzenia do nabywania dóbr ziemskich, skorzystał z pośrednictwa A. i A. Sapiehów i t.r. kupił za 700 tys. zł posiadłość ziemską w Hrubieszowie; łącznie z pomocą dla Wisznic zainwestował wtedy ok. 1 mln zł. Dla Anny Sapieżyny nabył dobra Potockich w Radzyniu oraz licytowaną w r. 1802 majętność Radziwiłłów w Szydłowcu; opracował też dla niej szczegółowy inwentarz dóbr oraz przygotował plan zagospodarowania i rozwoju urządzeń przemysłowych w dolinie Kamiennej. Aleksandrowi Sapieże udzielił zapewne w tym czasie sporej pożyczki na koszty podróży na Bałkany.
Dzięki pozycji majątkowej i dorobkowi pisarskiemu stał się S. osobą znaną i szanowaną. W czasie pobytów w Warszawie bywał w salonach arystokracji, m.in. u Stanisława i Karoliny Sołtyków, gdzie wykluła się idea założenia towarzystwa naukowego; został wpisany już na pierwszą listę powstałego w r. 1800 w Warszawie Tow. Przyjaciół Nauk (TPN), którego prezesem został Jan Albertrandy. Zajęty porządkowaniem dóbr Sapiehów i własnych, S. nie uczestniczył początkowo w jego posiedzeniach. W r. 1801 zamieszkał w Warszawie, w oficynie pałacu Anny Sapieżyny u zbiegu Nowego Światu i Krakowskiego Przedmieścia i włączył się w prace TPN; od listopada 1802 był w gronie osób proponujących przyjęcia nowych członków. Nalegał w tym czasie, by wyjednać u króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III dyplom stabilizujący byt Towarzystwa. Dn. 2 XII t.r. wszedł w skład deputacji wyznaczonej do pertraktacji w tej sprawie z pruskimi władzami Warszawy (długotrwałe zabiegi przyniosły 5 XI 1804 jedynie pochwałę króla dla działalności TPN). Na posiedzeniu 16 I 1803 zaproponował zgromadzenie dzieł naukowych, oryginalnych bądź tłumaczonych na języki słowiańskie, z których słownictwa można by zaczerpnąć wzory dla tworzonej polskiej terminologii naukowej; w kwietniu t.r. wszedł jako przedstawiciel wydziału «nauk przyjemnych» do grona osób pracujących nad spolszczeniem niektórych wyrazów. W lutym 1804 powierzono mu przygotowanie programu prac TPN z zakresu historii naturalnej i mineralogii. T.r. zakupił od kapit. warszawskiej pogorzelę na Kanonii i, mimo oporu władz, rozpoczął budowę gmachu TPN. Od t.r. zastępował Albertrandego podczas jego nieobecności, a w r. 1805 był jednym z kandydatów do funkcji prezesa TPN. T.r. przygotował na piśmie uwagi, skierowane głównie do wydziału «nauk pięknych», postulujące opracowanie podręcznika gramatyki języka polskiego, napisanie popularnej historii Polski, ułożenie wypisów z polskiej literatury i wierszowanych śpiewów historycznych dla patriotycznego kształcenia dzieci oraz sporządzenie zbioru polskich medali.
W l. 1804–5 przebywał S. we Francji, gdzie studiował fachową literaturę geologiczną i bacznie, choć z rezerwą, obserwował poczynania Napoleona oraz zmiany w społeczeństwie francuskim; odwiedził też w tym czasie Niemcy i Austrię. Latem 1805, wracając z Francji, po raz kolejny prowadził badania w Tatrach. Jako jeden z pierwszych wspiął się na wiele szczytów, m.in. nieznaną dotąd drogą na Łomnicę, gdzie dokonał obserwacji meteorologicznych; zbadał również, aparatami własnej konstrukcji, głębokość Morskiego Oka. Zajmując się głównie geologią i przyrodą, uległ jednak urokowi Tatr i pozostawił poruszające opisy ich surowego piękna w Dzienniku i w O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski (W. 1815). Na Podtatrzu interesował się zwłaszcza etnografią. Wyniki swych badań przedstawił na posiedzeniu TPN 13 XII 1805 w odczycie O ziemiorództwie gór dawniej Sarmacji, a później Polski (W. 1806, wyd. 2, „Roczniki Warsz. TPN” R. 6: 1810, następnie z innymi ośmioma rozprawami, prezentowanymi w TPN w l. 1806–9 i publikowanymi w l. 1810–12 tamże, umieszczone w: O ziemiorództwie Karpatów...). W odczycie tym przedstawił szczegółowy opis kopalin Małopolski, a następnie, zwracając się z apelem do młodzieży, by dla ocalenia narodu podejmowała nauki w kierunkach użytecznych dla kraju, zakończył słowami «paść może naród wielki, zniszczeć nie może – tylko nikczemny». W r. 1806 rozpoczął współpracę z Janem Chrystianem Hoffmanem nad mapą Carta Geologica totius Poloniae, Moldaviae, Transsilvaniae et partis Hungariae et Valachiae połączoną z profilem geologicznym Polski, rysunkami zwierząt i roślin kopalnych oraz tablicami statystyczno-górniczymi; przedstawiona w TPN w r. 1810 w wersji roboczej, została dołączona do dzieła O ziemiorództwie Karpatów...
Choć sceptyczny wobec Napoleona, włączył się S. w organizowanie życia w kraju po zwycięstwach Francuzów; w listopadzie 1806 był wśród witających wkraczającego do Warszawy marsz. Joachima Murata. Podczas posiedzenia TPN 9 XII t.r., zaprezentował fragment własnego przekładu XXII księgi „Iliady” Homera. Traktując to dzieło jako przejaw poezji gminnej, zamierzał przystosować je do polskich realiów i krajobrazów; stosował własną leksykę i ortografię, co nieraz prowadziło do dziwactw i niezręczności językowych. Pracę nad tłumaczeniem kontynuował w l.n., a fragmenty nieraz ku utrapieniu słuchaczy odczytywał publicznie; całość wydana w r. 1815 i w r.n. w szóstym tomie Dzieł, okazała się literacką porażką S-a. W r. 1806 udostępnił TPN nowo wybudowany gmach na Kanoniach, pozostał jednak jego właścicielem; zadbał o wystrój pomieszczenia, zamawiając popiersia i portrety uczonych; 13 XII t.r. urządził pierwsze posiedzenie Towarzystwa w nowej siedzibie. Dn. 14 II 1807 został powołany do utworzonej przez Komisję Rządzącą Izby Edukacyjnej, kierowanej przez Stanisława Kostkę Potockiego; na tym stanowisku zaczął wcielać w życie swe poglądy pedagogiczne. Był zwolennikiem przygotowania do służby społeczeństwu poprzez naukę; domagał się ograniczenia teologii i wzmocnienia wychowania moralnego. Proponował wprowadzenie tzw. nowicjatu obywatelskiego i zakazu wyjazdów za granicę do czasu odbycia służby dla ojczyzny; chciał, by pod kontrolą władz edukacyjnych znaleźli się nawet nauczyciele domowi. Jako zwolennik sensualizmu i empiryzmu postulował rozszerzenie programu nauk przyrodniczych i umiejętności praktycznych. Krytykował poziom opiekunek małych dzieci i propagował edukację kobiet. Na zlecenie Izby Edukacyjnej przygotował „Projekt ogólnego planu edukacji narodowej”, czytany na posiedzeniu 15 XII t.r. Przewidywał on stworzenie jednolitego systemu szkół świeckich, umożliwiającego edukację wszystkim warstwom społecznym, podporządkowanego administracji państwowej, a nie jak proponował Hugo Kołłątaj, uniwersytetom. Popierał kształcenie specjalistów za granicą oraz zabiegał o fundusze na stypendia. Ze szkolnictwa zakonnego wspierał głównie pijarów. Przystąpił do tworzenia sieci szkół elementarnych, średnich (wydziałowych i departamentowych) oraz zawodowych rzemieślniczych. Doprowadził do powstania oświatowych zakładów departamentowych (po r. 1819 – wojewódzkich). Wspólnie z Feliksem Łubieńskim przyczynił się do zorganizowania w Warszawie w r. 1808 (powołanie 18 III, zatwierdzenie 24 V t.r.) Szkoły Prawa (od r. 1811 Szkoła Prawa i Administracji); 8 VIII wszedł do jej Rady Nadzorczej, której obradami okresowo kierował. W r. 1808 przyczynił się do odrzucenia, jako nierealnego, projektu założenia szkoły politechnicznej w Bydgoszczy.
W kwietniu 1807 przebywał S. w Paryżu; ogłosił tam w formie listu do J. C. Delaméthèrie rozprawkę Sur des mélanites trouvées en Pologne („Journal de physique, de chimie, d’histoire naturelle et des arts” T. 64). Od 10 VI t.r. był w Warszawie członkiem Dyrekcji Skarbowej, przekształconej w październiku w Ministerium Skarbu Ks. Warsz. T.r. opublikował anonimowo broszurę O statystyce Polski. Krótki rzut wiadomości potrzebnych tym, którzy ten kraj chcą oswobodzić i tym, którzy w nim chcą rządzić (W., równocześnie w wersji francuskiej pt. Coup d’oeil sur la statistique de la Pologne, W.); wykorzystując dane liczbowe, w tym dotyczące ilości ziemi i liczby ludności, próbował w niej obliczyć możliwości podatkowe kraju m.in. w zakresie utrzymania wojska. Dn. 11 V 1808 został członkiem Najwyższej Komisji Egzaminacyjnej dla urzędników państwowych. T.r. w tłumaczeniu zbiorowym dzieła C. C. Rulhière „Histoire de l’anarchie de la Pologne...” (Paris 1807) przełożył fragmenty tomu pierwszego, który ukazał się pt. „Tłumaczenie z francuskiego Historii bezrządu Polski” (W.).
Po śmierci Albertrandego, podczas zebrania TPN 16 X 1808, został S. jednogłośnie powołany na stanowisko prezesa; wybierany na kolejne kadencje, sprawował je do końca życia. W tym charakterze przewodniczył delegacji, która 5 XI t.r. złożyła na Zamku w Warszawie podziękowanie królowi saskiemu i ks. warsz. Fryderykowi Augustowi za dyplom, zatwierdzający istnienie TPN. Na posiedzeniu Towarzystwa 10 XI czytał Pochwałę Andrzeja Zamoyskiego (W. 1816 oraz Dzieła, IV). Dn. 29 XI 1808 Fryderyk August mianował go referendarzem przy Radzie Stanu Ks. Warsz. W grudniu wystąpił S. z projektem założenia w Warszawie szkoły głównej, z wydziałami: lekarskim, prawniczym, fizyczno-matematycznym oraz literatury z ekonomią polityczną. Od tego miesiąca działał w powołanych przez Radę Stanu deputacjach ds. etatów i podatków. Przed zapowiedzianą sesją sejmu, w lutym 1809, ogłosił odezwę Do Sejmu. Co się z nami stanie [...] Co nam [...] na pierwszej uwadze mieć należy (W.), w której podkreślił rolę nauki w ocaleniu dziedzictwa narodowego. Na posiedzeniu TPN 5 III t.r. poparł kandydaturę Kołłątaja na członka czynnego Towarzystwa. Od 15 IV, w obliczu wojny z Austrią, należał do deputacji powołanej do zredagowania projektu powstania zbrojnego; uchodząc przed działaniami wojennymi, ewakuował się z Radą Ministrów do Torunia, a w TPN zastąpił go przejściowo ks. Franciszek Ksawery Bohusz. Dn. 11 V na wniosek S-a Rada Stanu uchwaliła projekt wzniesienia w Toruniu pomnika Mikołaja Kopernika. W poł. czerwca w Tykocinie wygłosił S. mowę pod pomnikiem Stefana Czarnieckiego (Po zdobyciu Krakowa przez wojska polskie, w: Dzieła, W. 1816 IV), a następnie wrócił do Warszawy.
We wrześniu 1809 wszedł S. do komisji przygotowującej utworzenie szkoły lekarskiej; w październiku t.r. z ramienia Izby Edukacyjnej został prezesem Kolegium (Rady) otwartego 15 XI w Warszawie Wydz. Akademickiego Nauk Lekarskich (prowadzącego nauczanie, inaczej niż w Krakowie i Wilnie, w języku polskim); kierował Radą do włączenia Wydziału w r. 1816 w skład Uniw. Warsz. Dn. 22 XII 1809 przewodniczył manifestacji, zorganizowanej przez TPN dla uczczenia wojska Ks. Warsz. po zwycięskiej kampanii wojennej. W TPN wspierał zaplanowane jeszcze za prezesury Albertrandego prace nad zbiorową historią Polski; zwracał uwagę na konieczność napisania dziejów narodu, a nie tylko panujących (wystąpienia z 19 XII t.r. oraz kwietnia i października 1810). Wielokrotnie referował w TPN własne rozprawy, m.in. 21 I 1811 czytał fragment nowej redakcji Rodu ludzkiego (Obraz wszczynania się pierwszych uczuć i wyobrażeń...). Przedstawiał też w Towarzystwie swe kolejne prace geologiczne, ukazujące dzieje Ziemi za Buffonem i A. G. Wernerem, a w przeciwieństwie do teorii katastrof G. Cuviera, jako cykl ewolucyjnych przemian, poddanych prawom fizycznym (prace te poszerzały przygotowywane wciąż dzieło O ziemiorództwie Karpatów...). Współtworząc tematy badań i konkursów ogłaszanych przez TPN, starał się by odpowiadały one zadaniom realizowanym przez administrację Ks. Warsz. w zakresie m.in. hodowli, komunikacji czy budownictwa wiejskiego. Dzięki staraniom S-a doszło do otwarcia w Warszawie kliniki akademickiej (dwie sale chorych) w szpitalu św. Rocha (31 XII 1811) oraz do założenia tamże ogrodu botanicznego koło Pałacu Kazimierzowskiego. W marcu t.r., dzięki zmianie ustawodawstwa, przejął na własność dobra hrubieszowskie.
W r. 1810 współredagował S. nową ustawę o Radzie Stanu. Należał do najaktywniejszych członków deputacji etatowej i podatkowej, zajmując się m.in. załatwianiem sprawy sum bajońskich i emisją biletów skarbowych. Dn. 10 VI t.r. został członkiem Rady Stanu. Występował na jej forum w sprawach urządzenia miast, poczty, gospodarki i wsparcia dla chłopów; zastępując nieraz S. K. Potockiego (zarazem prezesa Rady Stanu), referował też działalność Izby Edukacyjnej. Kiedy Fryderyk August dekretem z 27 XII 1811 przekształcił Izbę w Dyrekcję Edukacji Narodowej, S. został jednym z jej sześciu członków czynnych. Zajmował się wizytowaniem szkół, uczestniczył w egzaminach i popisach, przyznawał stypendia.
Dn. 2 VII 1812, wraz z zebranymi na sesji TPN, złożył S. akces do Konfederacji Generalnej Król. Pol. Dn. 6 VIII t.r. wystąpił w Radzie Stanu z żarliwą mową w obronie tzw. funduszu edukacyjnego: «Kraj [...] dźwigać chcemy a sposoby oświecenia naszym potomkom odejmujemy. Niech się więc Polska nie spodziewa powstać, a gdyby nawet jakim cudem powstała, zgubi ją młode, a z naszej winy ociemniałe plemię» (zapis Koźmiana); dzięki temu wystąpieniu fundusz edukacyjny został uratowany. W lutym 1813, po klęsce Napoleona, wyjechał S. z Warszawy i na zaproszenie Marcina Badeniego przebywał kilka miesięcy w Bejscach koło Pińczowa (wg Kraushara do listopada). Odwiedził wtedy Kraków i zabiegał o przystosowanie tamtejszego uniwersytetu do systemu nauczania, wprowadzonego przez Dyrekcję Edukacji Narodowej. Po powrocie do Warszawy, zastępował w Dyrekcji nieobecnego S. K. Potockiego. Dn. 10 I 1814 przewodniczył uroczystemu posiedzeniu TPN, na którym obecni byli m.in. senator N. Nowosilcow i prezes Rady Najwyższej Tymczasowej Ks. Warsz. W. Łanskoj; w inauguracyjnym przemówieniu podsumował prace Towarzystwa, zwracając uwagę na rolę badań nad językiem polskim, jego gramatyką i ortografią. W sierpniu t.r., w imieniu Dyrekcji Edukacji Narodowej, sporządził i przesłał do Krakowa szczegółowy plan reformy pt. Wewnętrzne Urządzenie Szkoły Głównej, przewidujący przekształcenie Uniw. Krak. w wyższą szkołę zawodową, powiązaną z zarządzanym centralnie systemem edukacji (projekt nie został zrealizowany). T.r. podarował TPN swój gabinet historii naturalnej i został członkiem założonego wówczas w Warszawie Tow. Dobroczynności. W związku z obradami Kongresu Wiedeńskiego ogłosił Ostatnie moje do spółrodaków słowo (W. 1814); starając się przedstawić rodakom cara Aleksandra I jako obrońcę praw narodu polskiego, wzywał ich: «w braterstwie z Rosjanami [...] w wielkiej naszej [...] sławiańskiej rodzinie [...] łączcie się i oświecajcie». Zajmując się od dawna opracowaniem reguł polskiej pisowni ogłosił rozprawę O ortografii (W. 1814); zawarte w niej propozycje, krytyczne wobec „Gramatyki...” Onufrego Kopczyńskiego, były dość dyletanckie i w większości nie przyjęły się. W marcu 1815 podczas uroczystości urządzonych przez TPN dla uczczenia Samuela Bogumiła Lindego z okazji ukończenia przez niego słownika języka polskiego, złożył wniosek o wzniesienie pomnika Kopernika nie w Toruniu, jak dotąd zamierzano, lecz w Warszawie oraz zainicjował zbiórkę pieniędzy na ten cel.
Powołanie w r. 1815 Król. Pol. przyjął S. z optymizmem. Na jednym z posiedzeń TPN przedstawił projekt zjednoczenia Słowian pod berłem cara Aleksandra I pt. Myśl o równowadze politycznej w Europie (W. 1815). Dn. 15 VI t.r., przy ustanowieniu Rządu Tymczasowego, został radcą stanu. W pracach Dyrekcji Edukacji Narodowej uczestniczył do 6 VII, a od 4 VIII działał w Wydz. Oświecenia Narodowego (od grudnia Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, KRWRiOP). We wrześniu został powołany do trilatelarnej Komisji Likwidacyjnej, rozpatrującej należności między Król. Pol., Saksonią, Prusami, Austrią i Rosją, lecz wkrótce podjął starania (ponowione 5 III 1816) o uwolnienie się od tego obowiązku. Aleksander I, podczas wizyty w Warszawie, odznaczył go 19 XI 1815 Orderem św. Stanisława, a 24 XI udzielił mu audiencji razem z delegacją TPN; S. wręczył wtedy władcy osiem tomów „Rocznika Warszawskiego TPN” oraz własne dzieła: O ziemiorództwie Karpatów... wraz z mapą geologiczną i przekład „Iliady”, natomiast monarcha obiecał Towarzystwu patent królewski, przyznany 27 III (15 III st. st.) 1816. W toczących się t.r. dyskusjach nad organizacją edukacji w Król. Pol. opowiedział się S. za odsunięciem duchowieństwa od szkół oraz za kontrolą KRWRiOP nad seminariami duchownymi. Dzięki m.in. zabiegom S-a uzyskano 19 XI t.r. patent Aleksandra I na utworzenie Królewskiego Uniw. Warsz.; S. stanął na czele powołanej 31 XII (działającej do marca 1818) Rady Ogólnej Uniwersytetu, do którego włączono Szkołę Prawa i Administracji oraz Wydz. Akademicki Nauk Lekarskich. Kierował pracami nad statutem (zatwierdzony przez ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego S. K. Potockiego 15 IV 1818) określającym strukturę uczelni, m.in. przez utworzenie trzech nowych Wydziałów: Teologicznego, Filozoficznego (złożonego z oddziałów filozofii, matematyki i nauk przyrodniczych) oraz Nauk i Sztuk Pięknych. Powołana przy uniwersytecie w r. 1816 Szczególna Szkoła Leśnictwa rozpoczęła działalność w r. 1818; z czasem (w r. 1823) dołączono też Szkołę Inżynierii Cywilnej Dróg i Mostów, utworzoną na polecenie S-a przez stypendystę KRWRiOP Teodora Urbańskiego. Dn. 31 XII 1816 na mocy dekretu Namiestnika Król. Pol. gen. Józefa Zajączka powołano zaprojektowane przez S-a szkoły niedzielne dla młodzieży rzemieślniczej; pierwsze z nich rozpoczęły działalność w Warszawie w lutym 1817, wkrótce powstały one także w innych miejscowościach. S. dbał, aby zajęcia szkolne miały charakter praktyczny a uczniowie nie byli zmuszani do uczestnictwa w nabożeństwach. W r. 1816, wraz z Tadeuszem Mostowskim, współinicjował założenie Szkoły Agronomicznej (otwartej w r. 1818, działającej od r. 1820 jako Inst. Agronomiczny w Marymoncie). Interesował się rozwojem sukiennictwa i hodowlą owiec; z jego inicjatywy zarządzono w r. 1816 spis owiec w Król. Pol. oraz sprowadzano merynosy i owce rasy lankasterskiej. Zajął się w tym czasie bliżej swymi dobrami hrubieszowskimi i opracował Kontrakt Towarzystwa Rolniczego [H]Rubieszowskiego w zamiarze udoskonalenia rolnictwa i przemysłu oraz wspólnego ratowania się w nieszczęściach (Dzieła, W. 1816 IV); został on zatwierdzony przez Aleksandra I 25 VI 1822. Tow. Rolnicze Hrubieszowskie było rodzajem spółdzielni, skupiającej chłopów, mieszczan i drobną szlachtę, działającej na podstawie opracowanego przez S-a statutu, znoszącego pańszczyznę i obdarowującego członków wspólnoty ziemią. S. zaplanował formy organizacji i samopomocy, zatroszczył się też o szkolnictwo i opiekę medyczną. T.r. opublikował w „Pamiętniku Warszawskim” (T. 4) artykuł O przyczynach szkodliwości Żydów i ośrodkach usposobienia ich aby się społeczeństwu użytecznymi stali; postulował w nim odebranie Żydom handlu alkoholem oraz przedstawił sposoby ich asymilacji m.in. przez przejęcie kontroli państwa nad szkolnictwem i rachunkami gmin oraz nauczanie w języku polskim. S. był członkiem komisji powołanych w r. 1816 do opracowania projektu organizacji poczty oraz przygotowania nowej taryfy celnej. Dn. 8 VI 1817 zaprezentował Radzie Administracyjnej Król. Pol. projekt wprowadzenia nowych miar i wag; został on zatwierdzony w r. 1818. Wspierał założony w r. 1817 w Warszawie przez ks. Jakuba Falkowskiego Inst. Głuchoniemych i Ociemniałych. Od 31 V t.r. był zastępcą ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego (S. K. Potockiego). Dn. 31 VII 1818 został odznaczony przez Aleksandra I Orderem Orła Białego. Wieloletniej trosce S-a zawdzięczali swą karierę typowani przez niego stypendyści Izby Edukacyjnej i KRWRiOP, m.in. malarze Antoni Brodowski i Rafał Hadziewicz.
Jako prezes TPN podjął S. w r. 1816 starania o zwrot Biblioteki Załuskich wywiezionej po powstaniu kościuszkowskim do Petersburga; nie przyniosły one jednak rezultatów. W lutym 1817 członkiem korespondentem TPN został obrany jednomyślnie Abraham Stern, Żyd z Hrubieszowa, wynalazca maszyny do liczenia, którego S. od lat protegował; nie dopuścił on jednak Sterna do czytania referatu na publicznym posiedzeniu, co wywołało sprzeciw Aleksandra Chodkiewicza, a następnie dymisję urażonego S-a, wycofaną 30 V t.r. na usilne prośby członków TPN. W r. 1818 został członkiem honorowym powstałego t.r. lubelskiego Tow. Przyjaciół Nauk. Prezydował działającej od r. 1817 przy KRWRiOP Radzie Ogólnej Budownictwa. Z jego inicjatywy, a z rekomendacji ks. Toskanii Ferdynanda III ściągnięto do Warszawy architekta Antonio Corazziego, któremu powierzono budowę wielu gmachów publicznych. Dzięki dobrym stosunkom z Namiestnikiem Zajączkiem zdołał S. t.r. uzyskać teren po zrujnowanym klasztorze i kościele Dominikanów Obserwantów dla planowanej nowej siedziby TPN. Dn. 28 IX 1820 położono kamień węgielny pod kolejny gmach u zbiegu ulic Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat; budowę, prowadzoną pod kierunkiem Corazziego, w całości finansował S., głównie z sum pochodzących ze sprzedaży gmachu TPN na Kanoniach. Zgodnie z planem miał stanąć przed pałacem pomnik Kopernika, którego wykonanie, częściowo z funduszy społecznych, częściowo z własnych, S. zlecił B. Thorvaldsenowi. Umowa z rzeźbiarzem, który przybył do Warszawy w sprawie budowy pomnika ks. Józefa Poniatowskiego, została podpisana 30 IX 1820, jednak prace prowadzone w Rzymie przeciągały się, toteż S. wielokrotnie ponaglał Thorvaldsena (pomnik dostarczono do Warszawy w r. 1827, już po śmierci S-a).
Dn. 16 VII 1819 kontrasygnował S. w zastępstwie S. K. Potockiego dekret Namiestnika Zajączka o cenzurze, rozciągający moc wcześniejszego (z 22 V t.r.) dekretu o cenzurze prasy na wszystkie druki ukazujące się w Król. Pol. Ten krok S-a wzbudził wiele sprzeciwów i stał się przyczyną spadku jego autorytetu. Mimo to na posiedzeniu TPN 1 X 1820 wręczono S-owi jako fundatorowi nowej siedziby Towarzystwa adres dziękczynny, ułożony przez Juliana Ursyna Niemcewicza i podpisany przez członków TPN obecnych w Warszawie. Dn. 12 X t.r., na posiedzeniu Sejmu, posłowie opozycyjni Bonawentura i Wincenty Niemojowscy zażądali jednak oddania S-a i S. K. Potockiego pod sąd. Po dymisji Potockiego z KRWRiOP i objęciu stanowiska ministra przez Stanisława Grabowskiego (9 XII) stracił S. dotychczasowe możliwości pracy na rzecz oświaty, lecz zdołał się jeszcze przyczynić do utworzenia w r. 1821 z inicjatywy Józefa Elsnera warszawskiego Inst. Muzyki i Deklamacji (Konserwatorium). Dn. 18 XII t.r. został dokooptowany do Komitetu Reformy Edukacyjnej; nie przejawiał jednak większej aktywności.
W l. 1816–20 ogłosił S. dziewięć tomów Dzieł, zawierających oprócz nieznacznie przerobionych przedruków z lat wcześniejszych także utwory ogłoszone po raz pierwszy. Ujawnił wtedy swe autorstwo wydanych uprzednio anonimowo Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego i Przestróg dla Polski. Umieszczona w tomie trzecim rozprawa O ziemiorództwie Karpatów... została wydana razem z mapą Carta geologica... oraz ze słownikiem terminów geologicznych, z których część weszła na trwałe do polskiego słownictwa naukowego. W tomach 7–9 opublikował S. dzieło, któremu poświęcił wiele lat życia: Ród ludzki. Poema dydaktyczne (W. 1819–20), łącznie z Uwagami do Rodu ludzkiego. Pisaniu tego utworu towarzyszyły eksperymenty, z których najgłośniejszy polegał na sprawdzeniu, czy wychowane w środowisku miejskim dzieci z Warszawy odnajdą w sobie instynkty pierwotne i same zdobędą żywność w lesie. Ród ludzki to ogromnych rozmiarów wierszowane «poema dydaktyczne», przedstawiające w 18 księgach (oraz 77 rozdziałach prozatorskich Uwag do Rodu ludzkiego) sumę poglądów S-a na temat filozofii, przyrody, społeczeństwa i historii. Kluczem do zrozumienia praw rządzących światem, a zarazem narzędziem przekształcania rzeczywistości, miała być wg S-a nauka, a celem działalności człowieka – użyteczność. S. zakładał, że dziejami ludzkości rządzą te same prawa, co przyrodą; śledził postęp dokonujący się w nich przez zmiany potrzeb, świadomości oraz form własności. Rozwój społeczeństw przechodzi przez sześć faz uwarunkowanych walką uciśnionych z ciemiężycielami; fazą ostatnią, przyszłym ustrojem idealnym, miała być monarchia konstytucyjna, zarządzająca społeczeństwem zhierarchizowanym, lecz bez przywilejów związanych z urodzeniem; ustrój taki powinien zabezpieczyć naturalne prawa człowieka, którymi są równość, wolność i własność. W dziele tym dał S. wyraz poglądom deistycznym, a także krytycznym wobec religii oraz roli duchowieństwa i władzy feudalnej w dziejach ludzkości. Pozostał też wierny swym poglądom panslawistycznym. Ród ludzki «jako koncepcja historiozoficzna jest dziełem oryginalnym, na skalę europejską [...] trwałym pomnikiem polskiej myśli filozoficznej» (Klimowicz). Dzieło zostało opublikowane bez zezwolenia cenzury; S., oskarżony o druk nielegalny, nie odważył się go rozpowszechniać, toteż nakład, zapisany testamentem Towarzystwu, przechowywany był w jego siedzibie. W. ks. Konstanty wydał nakaz konfiskaty książki, która uległa zniszczeniu (wg Niemcewicza i N. Kickiej, Konstanty palił nią w kominku).
Z inicjatywy S-a, postanowieniem Namiestnika Zajączka z 20 II 1816, zostały utworzone w Kielcach Główna Dyrekcja Górnicza oraz trzyletnia Szkoła Akademiczno-Górnicza. S. powierzył ich kierownictwo przebywającemu już od kilku lat w Polsce Saksończykowi Johannowi Ullmanowi, który zapewne ściągnął do obu instytucji młodego saskiego geologa Georga Gottlieba Puscha (obie placówki zaczęły działalność już t.r., pracując głównie w języku niemieckim). Dn. 28 XII wszedł S. w skład utworzonej wówczas Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, w której objął dyrekcję Wydz. Przemysłu, Kunsztu i Handlu. Będąc najwybitniejszym znawcą geologii i zagadnień górniczo-hutniczych, decydował odtąd o rozwoju przemysłu krajowego. Już t.r. uzyskał od Namiestnika Zajączka wprowadzenie zakazu eksportu rudy oraz cła na sprowadzane artykuły żelazne. Dążył do rozpoznania poszukiwanych surowców mineralnych i ich eksploatacji (kopalnie) oraz przeróbki (huty i inne zakłady metalowe), głównie w regionie świętokrzyskim (później tzw. Staropolski Okręg Przemysłowy), a także w okolicy Olkusza i Dąbrowy (Zagłębie). Jako jeden z nielicznych doceniał wydobycie węgla kamiennego i nalegał na jego poszukiwania oraz eksploatację. Wiele wysiłku włożył też w znalezienie złóż soli kamiennej (bezskutecznie) w okolicach Buska i w Ciechocinku. Realizował swój wcześniejszy pomysł zagospodarowania doliny rzeki Kamiennej, wykorzystywanej jako siła napędowa i środek transportu dla «ciągłego zakładu metalurgicznego»; przyczynił się m.in. do powstania walcowni w Starachowicach. Starał się o zmodernizowanie wydobycia i przeróbki rudy miedzi w okolicach Kielc, m.in. w kopalniach w Miedzianej Górze, gdzie na jego cześć nadano jednej ze sztolni imię «Stanisław», a także o rozbudowę hut żelaza w Pankach koło Częstochowy, Samsonowie i Suchedniowie. W poszukiwaniach i pozyskiwaniu surowców mineralnych (rud żelaza, miedzi, galmanu, solanek) oparł się na wcześniejszych ustaleniach J. F. Carosiego, na nielicznych profilach geologicznych oraz na zeznaniach górników, toteż jego rozpoznanie zasobów kruszców, niedostatecznie ugruntowane naukowo, nie zawsze odpowiadało rzeczywistości. W r. 1817 opracował projekt urządzenia górnictwa oraz wystarał się o przepisy prawne umożliwiające poszukiwanie niektórych kopalin także na gruntach prywatnych. W r. 1821 zorganizował górnicze kasy brackie.
W r. 1817, przy współudziale S-a, otwarta została ponownie nowoczesna huta Aleksandra w Białogonie, największy wówczas zakład przeróbki metali nieżelaznych, zyskał piętnaście pieców hutniczych i odlewni; huta pomyślana jako zakład szkoleniowy dla Szkoły Akademiczno-Górniczej, została także wyposażona w laboratorium technologiczne. Z działalnością S-a należy też wiązać powstanie t.r. nowych zakładów przemysłowych, m.in. fabryki kobierców w Warszawie i fabryki obróbki marmurów w Chęcinach oraz w kolejnych latach wapiennika koło Inowłodza, manufaktur i zakładów chałupniczych sukiennych oraz tekstylnych w rejonie Przedborza, Łodzi, Zgierza, Gostynina i Skierniewic, także przędzalni w Ozorkowie (1822). Dla powstałych inwestycji budowano osady fabryczne, szkoły i drogi, a S. dbał o uregulowanie stosunków własności obszarów i urządzeń nabytych na własność rządu z rąk duchownych i prywatnych. Objeżdżając kopalnie i zakłady przemysłowe, projektował następne inwestycje, m.in. założenie fabryki porcelany w Iłży oraz wytwórni szkła i porcelany w Bodzentynie, a także sprowadzenie maszyn przędzalniczych do Łodzi i do fabryki lnu w Marymoncie. Aby zintensyfikować hodowlę i handel wełną urządzał konkursy i pokazy wyrobów sukienniczych; w r. 1822 zorganizował jarmarki wełny w Łęczycy i Izbicy oraz walny jarmark świętojański w Warszawie. Pod kierownictwem S-a podjęto pierwsze prace nad regulacją i uspławnieniem Pilicy i Nidy, planowano regulację Wisły oraz kontynuowano, bądź inicjowano budowę dróg bitych (m.in. w r. 1819 rozpoczęto budowę drogi z Warszawy przez Radom i Kielce do Krakowa). Z okazji ukończenia drogi bitej z Warszawy przez Siedlce do Brześcia, staraniem i wg koncepcji S-a wystawiono w r. 1823 w Warszawie pomnik z płaskorzeźbą ku czci budowniczych. Inwestycje nie przynosiły jednak dochodów; straty budżetu państwa przekroczyły 1 mln zł, co stało się powodem debaty w Radzie Stanu i krytyki na sejmach. Doszło też wtedy do konfliktu z ministrem skarbu Ksawerym Druckim-Lubeckim, który chciał podporządkować Wydz. Przemysłu, Kunsztu i Handlu swojemu resortowi. W rezultacie 28 III 1824 ustąpił S. z dyrekcji Wydziału; przygotowany przez niego plan gospodarczy nie został przyjęty. Dymisję zatwierdził 25 V (13 V st.st.) t.r. Aleksander I, ale jednocześnie mianował S-a ministrem stanu i członkiem Rady Administracyjnej. Na konferencję górniczą w sierpniu przygotował S. dwa raporty: Stan górnictwa rządowego w r. 1816 i Stan górnictwa, jaki jest obecnie w r. 1823/24. Dn. 20 VIII 1824 sporządził testament; raz jeszcze potwierdził przekazanie swych dóbr w Hrubieszowie na rzecz Tow. Hrubieszowskiego i dokonał hojnych zapisów na cele dobroczynne: po 200 tys. zł na Szpital Dzieciątka Jezus w Warszawie i na założenie tamże domu zarobkowego lub szpitala dla ubogich, 6 tys. zł na szkołę wydziałową w Hrubieszowie, 45 tys. zł na klinikę chorób nerwowych Uniw. Warsz. oraz Inst. Głuchoniemych, 70 tys. zł na budowę pomnika Kopernika; bibliotekę i archiwum przeznaczył dla TPN.
S. do ostatnich lat życia kierował TPN. Już w r. 1822 uzyskał zgodę Namiestnika Zajączka na otrzymywanie przez Towarzystwo obowiązkowego egzemplarza druków ukazujących się w Król. Pol. W r. 1823, zgodnie z uchwałą TPN, przekazał do jego akt autobiografię pt. Krótki rys życia mego (opublikowana przez J. Klaczkę, w: „Goniec Pol.” 1850 nr 130–131). Dn. 5 X 1823 uczestniczył w inauguracji prac TPN w nowej siedzibie, 24 I 1824 w pierwszym uroczystym posiedzeniu. Do końca życia składał sprawozdania z działalności Towarzystwa, drukowane następnie w „Roczniku Warszawskim TPN”. Dn. 24 V t.r. wygłosił w TPN Pochwałę Stanisława Potockiego (wyd. osobne pt. Żywot uczony śp. Stanisława Potockiego, W. 1825), w której przypisał zmarłemu ministrowi wiele własnych zasług. Przewodniczył powołanej w r. 1823 narodowej komisji kontrolującej finanse teatru w Warszawie, a w r. 1825 zadecydował o powierzeniu zaprojektowania nowego gmachu teatru Corazziemu. Od 23 X 1824 stał na czele Komisji Emerytalnej Urzędników, a od 4 I 1825 Deputacji do ułożenia Hierarchii Urzędników. Nie przestał też zajmować się sprawami przemysłu, w dn. 10 IX – 5 X 1824 dokonał kolejnego objazdu kopalni, a w r. 1825 odbył podróż studyjną do Łodzi i okolicznych miast z zakładami włókienniczymi. Starał się o powstanie w Warszawie politechniki i t.r. stanął na czele Rady Politechnicznej, przygotowującej jej organizację; doprowadził jednak tylko do utworzenia Szkoły Przygotowawczej do Inst. Politechnicznego, którą otworzył 4 I 1826.
Surowy wobec siebie i innych, S. nie był człowiekiem łatwym we współżyciu. Żył samotnie i mimo zebranego majątku nadzwyczaj oszczędnie i skromnie; zapamiętano jego wytartą odzież i więcej niż skromny powóz. Dostrzegano jego surowość, podejrzliwość, doktrynerstwo i oschłość, łączone ze skłonnością do przesady i porywczością, żartowano z jego uczoności i dziwactw językowych (np. w r. 1814 Alojzy Żółkowski w sztuce „Szarlatan, czyli wskrzeszenie umarłych”). Równocześnie otaczano go jednak olbrzymim szacunkiem. Od lat nie wypełniał S. obowiązków kapłańskich, a od czasu publikacji Rodu ludzkiego towarzyszyła mu opinia bezbożnika. Zdając sobie sprawę z barier, na jakie przez wiele lat napotykał z racji pochodzenia, polem swej działalności uczynił naukę; po rozbiorach widział w niej środek do zachowania narodowej tożsamości i sposób «bycia narodowi użytecznym». Z wielką wytrwałością poświęcał czas służbie publicznej. Krytykowano go czasem, że zajmując się zbyt wieloma sprawami, nie mógł nad nimi zapanować. W autobiografii napisał: «byłem stały w przedsięwzięciu: raz obranego sposobu życia nie zmieniłem nigdy do śmierci». Twórczość S-a, nowatorska na gruncie nauki polskiej, czerpała z osiągnięć europejskiego, zwłaszcza francuskiego, Oświecenia, wzbogacając je jednak o badania i spostrzeżenia dotyczące ojczystej przyrody i społeczeństwa. S. był zwolennikiem empiryzmu i sensualizmu, a w dziedzinie polityki – demokracji, równości i postępu. Ceniąc nade wszystko rozum i doświadczenie, zarazem z pasją publicysty wyolbrzymiał i kontrastował dane w swych publikacjach. Czołowy reprezentant polskiej myśli politycznej swego czasu, ostro i bezwzględnie krytykował szlacheckie społeczeństwo, żarliwie upominał się o los ludzi pokrzywdzonych. Zafascynowany zmiennością i współzależnością zjawisk w świecie przyrody i cywilizacji ludzkiej, należał w Polsce do prekursorów ewolucjonizmu w naukach przyrodniczych i społecznych. Bywa określany ojcem polskiej geologii, socjologii, statystyki i taternictwa oraz górnictwa i hutnictwa. S. zmarł 20 I 1826 w Warszawie, najprawdopodobniej w wyniku wylewu krwi do mózgu. W pogrzebie 24 I uczestniczyło ok. 20 tys. osób, wśród nich Namiestnik Zajączek. Pochowany został S. przy kościele Kamedułów na Bielanach w Warszawie. Dn. 30 I odprawiono uroczystą mszę żałobną w katedrze św. Jana.
Po śmierci S-a poświęcono mu wiele pism okolicznościowych; na druk tych, których nie zaakceptowała cenzura, wydał pozwolenie Namiestnik Zajączek; wybór mów żałobnych ogłosił w r. 1826 Wojciech Grzymała (W.). Maskę pośmiertną S-a, zdjętą przez sztukatora Vincentiniego, rozprowadzano drogą prenumeraty. S. jest bohaterem noweli Ch. Dickensa „Judge not” (w: „Household Words”, Leipzig 1851). Wacław Berent poświęcił S-owi opowieść biograficzną „Pogrzeb urzędnika” (zaginęła), Hanna Muszyńska-Hoffmannowa powieść „Pucharek ze srebra” (W. 1968), a Marian Brandys rozdział książki „Generał Arbuz” (W. 1989). Założone przez S-a Tow. Rolnicze Hrubieszowskie istniało do r. 1951, gmach TPN w Warszawie tzw. Pałac Staszica (odbudowany po drugiej wojnie światowej, obecnie siedziba PAN) zachował się do dzisiaj. Z bogactwa idei S-a korzystały ruchy społeczne i polityczne, w tym organicznicy i pozytywiści (Aleksander Świętochowski), panslawiści (Edward Siwiński), narodowcy (Stanisław Grabski), socjaliści (Bolesław Limanowski), marksiści (Julian Marchlewski). W r. 1926 uroczyście obchodzono stulecie śmierci S-a, m.in. wydano księgę pamiątkową pod redakcją Zygmunta Kukulskiego oraz pisma pedagogiczne i edycje krytyczne jego dzieł: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (Kr.) i Przestrogi dla Polski (Kr.) – oba w opracowaniu Stefana Czarnowskiego. Renesans zainteresowań S-em nastąpił w l. pięćdziesiątych XX w., gdy jego dorobek przyswoili i popularyzowali marksiści, podkreślając zawarty w nim materializm, determinizm i antyklerykalizm. W tym duchu opracowano nowe edycje (O ziemiorództwie Karpatów..., Oprac. W. Goetel, W. 1955) i wybory dzieł (m.in. Wybór pism, Oprac. C. Bobińska, W. 1948, Pisma filozoficzne i społeczne, Oprac. B. Suchodolski, W. 1954, Pisma i wypowiedzi pedagogiczne, Oprac. J. Grzywicka, T. Nowacki, W. 1956); w ZSSR wydano wybór pism pt. Izbrannoje (Moskwa 1957). Wiele prac powstało także w związku z obchodami 150-lecia śmierci S-a, m.in. „W 150 rocznicę śmierci wielkiego syna Piły” („Ziemia Nadnotecka” R. 16: 1976, tu m.in. dwa wiersze: Jana Czeczota i Jana Lohmanna) oraz „Stanisław Staszic i jego dzieło” (red. J. Topolski, P. 1978). Zasługi S-a dla górnictwa przypomniano m.in. w „Księdze pamiątkowej jubileuszu 150-lecia założenia Szkoły Akademiczno-Górniczej w Kielcach” (red. W. Różański, Kielce 1972) i „Stanisław Staszic. Geologia–górnictwo–hutnictwo” (red. A. S. Kleczkowski, W. 1979).
S. został patronem ok. 200 szkół, w tym od r. 1969 Akad. Górniczo-Hutniczej (AGH) w Krakowie, kopalni oraz stowarzyszeń: Tow. «Staszic» w Poznaniu (w l. 1888–9), Tow. im. Stanisława Staszica we Lwowie (1889), a także loży masońskiej «Staszic» w Zagłębiu Dąbrowskim (założonej 14 III 1924), drużyn harcerskich, ulic i dzielnic miast. Pomniki S-a znajdują się m.in. w Kielcach (zaprojektowany przez Stanisława Szpakowskiego w r. 1906), Hrubieszowie, Łodzi, Dąbrowie Górniczej, Pile; w wielu miejscach publicznych umieszczone są jego popiersia i podobizny. W Poznaniu (od 5 I do 8 VI 1889) ukazywał się tygodnik „Staszyc”, propagujący oszczędność, solidarność i pracowitość. W Pile od r. 1951 istnieje Muz. im. Stanisława Staszica, gromadzące pamiątki i publikacje z nim związane oraz wydające „Zeszyty Staszicowskie”. Szkoły im. S-a organizują spotkania «staszicowskie», zakładają strony internetowe, popularyzujące sylwetkę patrona. Imieniem S-a nazwano staw w Tatrach, górę na Spitsbergenie (Svalbard, Norwegia), komorę jaskini na Podolu (Ukraina), a także różne szlaki turystyczne. Od nazwiska S-a utworzono nazwy kilkunastu skamieniałości i minerału, a także jednokomórkowca z grupy bruzdnic. Od r. 1991 AGH przyznaje dorocznie statuetkę Staszica osobom szczególnie zasłużonym dla uczelni.
Portrety: prawdopodobnie przez Louisa Marteau (pastel) z ok. r. 1781, przed drugą wojną światową w Galerii Malarstwa we Lw. (zaginiony), «w lisiurze zielonym suknem poszytej» przechowywano dawniej w ratuszu warsz. (zaginiony), przez Jana Gładysza, w Muz. Narod. w P., prawdopodobnie przez Rafała Hadziewicza (zaginiony, znany z reprod. drzeworytniczej m.in. w: Stanisław Staszic, L. 1928), przez Antoniego Brodowskiego („Aleksander I nadający dyplom Uniwersytetowi Warszawskiemu”, zaginiony, reprod. tamże), przez Józefa Polkowskiego z r. 1859 z Orderem Orła Białego, w Muz. Hist. m. st. W.; Litogr. przez: Walentego Śliwickiego z r. 1824, Jędrzeja Brydaka i Władysława Walkiewicza; Grafika Antoniego Oleszczyńskiego; Popiersia: przez Ludwika Kaufmanna, współpracującego ze sztukatorem Vincentinim, z r. 1826 (niezachowane), z marmuru przez Pawła Malińskiego, w Muz. Narod. w W., przez tegoż (?) odlew wykonany w Białogonie, wkrótce po śmierci S-a (prawdopodobnie zachowany w Muz. Narod. w W.), kopia m.in. w Pałacu Staszica w W. i na grobie S-a, przez Cypriana Godebskiego, wykonane w r. 1875 dla budowanej w W. kamienicy (niezachowane); Największy zbiór podobizn (portrety i rzeźby), w: Stanisław Staszic. MDCCLV–MDCCCXXVI. Księga zbiorowa, Red. Z. Kukulski, L. 1928; Olejniczak J., Portrety Stanisława Staszica, w: Stanisław Staszic. Materiały Sesji Staszicowskiej, Piła 1995 s. 165–84; Olejniczak J., Stanisław Staszic w sztuce medalierskiej, Piła 1989; Zbiór portretów pośmiertnych w Muz. S-a w Pile. Rzeźby w wielu muzeach i instytucjach, pomniki i płyty pamiątkowe w różnych miastach; – Estreicher; Estreicher w. XIX; Hahn W., Bibliografia Stanisława Staszica, w: Stanisław Staszic... L. 1926 s. 757–97; Nowy Korbut, VI; Olejniczak J., Uwagi do bibliografii podmiotowej Stanisława Staszica, „Zesz. Staszicowskie” T. 2: 2000 s. 153–65; Wójcik Z., Uwagi o publikacjach poświęconych Stanisławowi Staszicowi z lat 1927–1999, tamże s. 39–95; – Chodynicki, Dykcyonarz, III; Dawni pisarze polscy, W. 2003 IV; Dziesięć wieków geografii polskiej. Wybitni geografowie polscy, Red. B. Olszewicz, W. 1967; Enc. tatarzańska (1995); Filoz. w Pol. Słown.; Pisarze polskiego Oświecenia, W. 1994 II; Polscy badacze przyrody, W. 1959; Słownik pedagogów polskich, Red. W. Bobrowska-Nowak, D. Drynda, Kat. 1998; Słown. pionierów techn.; Technicy polscy, z. 9; Wielkopolanie XIX w., P. 1969 II; – Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Łoza, Kawalerowie; – Adamczyk S. J., Szkoła Akademiczno-Górnicza w Kielcach (1816–1827), Kielce 2003; Banaszak M., Kapłaństwo Staszica – problem badawczy, w: Stanisław Staszic. Materiały Sesji Staszicowskiej, Piła 1995 s. 91–100; Bielak F., Prace kierownicze Stanisława Staszica w Warszawskim Tow. Przyjaciół Nauk, w: Stanisław Staszic..., L. 1928; Bieliński, Uniw. Warsz.; Bobińska C., Szkice o ideologach polskiego Oświecenia. Kołłataj i Staszic, Wr. 1952; Brodowska H., Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, W. 1956; Chrzanowski I., „Ród ludzki” jako wytwór filozofii wieku oświeconego, w: Studia i szkice. Rozprawy i krytyki, Kr. 1939 I; Czarnowski S., Filozofia społeczna w Polsce w końcu XVIII i na początku XIX w., w: tenże, Dzieła, W. 1956 II; Gąsiorowska-Grabowska N., Z dziejów przemysłu w Królestwie Polskim 1815–1918, W. 1965 s. 171–2, 180–261, 262, 264–71, 383–92, 431–9, 445–9, 464–9, 486; Grześkowiak-Krwawicz A., O formę rządu czy o rząd dusz? Publicystyka polityczna Sejmu Czteroletniego, W. 2000; taż, Publicystyczna dyskusja wokół „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego” Stanisława Staszica, „Napis”, S. 5, 1999; Grzywicka J., Ekonomiczne poglądy Stanisława Staszica, W. 1957; Hahn W., Stanisław Staszic. Życie i dzieło, L. 1926; Jendrysik A., O wydaniach „Przestróg dla Polski” w XVIII wieku, „Pam. Liter.” R. 47: 1956 s. 494–529; tenże, O wydaniach „Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego” w XVIII w., tamże R. 52: 1961; tenże, Wokół genezy „Uwag” Staszica, Zesz. Nauk. Wyższej Szkoły Pedagog. w Kat. 1965, Prace Historycznoliter., nr 3; Kalinka W., Sejm Czteroletni, W. 1991; Kleczkowski A. S., Zillman K. F., Hofmann J., Początki Akademii Górniczej w Kielcach (1816–1827) w świetle dokumentów z Archiwum Drezna, Freibergu i Kielc, „Prace Muz. Ziemi” Nr 38: 1986; Konopczyński W., Polscy pisarze polityczni XVIII wieku, Sejm Czteroletni (mszp. w B. Jag., sygn. Przyb. 52/61); Korzon T., Staszic jako historiozof, „Kwart. Hist.” R. 1: 1887; Kostkiewiczowa T., Z zagadnień perswazji w prozie publicystycznej polskiego Oświecenia, w: taż, Oświecenie, próg naszej współczesności, W. 1994; Kotkowska-Bareja H., Pomnik Kopernika, W. 1973; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk.; Król-Kaczorowska B., Teatry Warszawy, W. 1986; Kukulski Z., Udział Staszica w pracach Izby Edukacyjnej (1807–1812), w: Stanisław Staszic..., L. 1928; Leśniewski C., Staszic, jego życie i ideologia w dobie Polski Niepodległej (1755–1795), W. 1926; Manteuffel T., Centralne władze oświatowe na terenie b. Królestwa Kongresowego (1807–1915), W. 1929; Michalski J. Republikanizm Stanisława Staszica, „Zesz. Hist.-Polit. Stronnictwa Demokr.” Z. 4: 1986; tenże, „Wolność” i „własność” chłopska w polskiej myśli reformatorskiej XVIII w., „Kwart. Hist.” R. 111: 2004 z. 1; tenże, Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk, W. 1953 s. 30, 33, 41–2, 52–3, 67–68, 75–8, 81–2, 93–103, 112, 119–21, 124, 136–7, 146, 154, 157, 161–2, 166, 170–5, 183–4, 188, 205–6, 208, 212, 214–17, 222–3, 226–8,; 238, 245, 250–3, 261, 271, 274–5, 298, 307, 317; Nakayama A., Stanisław Staszic and his Pan-Slavism, „Seiyo Shigaku or the Studies in Western History” (Osaka) Vol. 117: 1980; Olejniczak J., Nieznany fragment „Dziennika podróży Stanisława Staszica, „Zesz. Staszicowskie” 1998 nr 1; Pazdur J., Działalność Stanisława Staszica w Kielecczyźnie, „Studia Hist.” R. 2: 1959 z. 2/3; Pilat R., O literaturze politycznej Sejmu Czteroletniego, Kr. 1872 s. 54 i n.; Rostworowski E., Stanisław Staszic, W. 1951; Skrzypek M., Naturalna historia religii w „Rodzie ludzkim” Staszica, „Zesz. Staszicowskie” 2002 nr 3; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce, W. 1989; Straszewski M., Dzieje filozoficznej myśli polskiej w okresie porozbiorowym, Kr. 1912 s. 70–119; tenże, Filozofia społeczna Stanisława Staszica, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 39: 1911 s. 305–20, 403–16, 497–510; Suchodolski B., Stanisław Staszic, w: Studia z dziejów polskiej myśli filozoficznej i naukowej, W. 1959 s. 349–401; Szacka B., Stanisław Staszic. Portret mieszczanina, W. 1962; taż, Stanisław Staszic, W. 1966; Wąsik M., Historia filozofii polskiej, W. 1958 I; Winiarz A., Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831), L. 2002; Woltanowski A., Prasa i pisma periodyczne powstania kościuszkowskiego, Białystok 1984; Wójcik Z., Stanisław Staszic. Organizator nauki i gospodarki, Kr. 1999 (bibliogr.); Zielińska Z., Publicystyka pro- i antysukcesyjna w początkach Sejmu Wielkiego, w: Sejm Czteroletni i jego tradycje, W. 1991; – [Heleniusz E.] Iwanowski, Wspomnienia lat minionych, Kr. 1876 I; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972; Magier, Estetyka Warszawy; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 I–II; tenże, Pamiętniki od r. 1811–1820, P. 1871 I–II; Skarbek F., Pamiętniki, P. 1876; – Informacje Marii Brzeziny z Kr. i Józefa Olejniczaka z Piły.
Maria Czeppe i Zbigniew J. Wójcik